Sukuma – MAYU NJOMBA NA NG’WANOKWE

Collected by: Don Sybertz,   Scanned by: Cephas Yao Agbemenu     Edited by: Fr. Zakaria Kashinje OSA

With special thanks to Rev Joe Healey (African proverbs,Sayings and stories)

 

Jaliho chalo jimo umo wikalaga munhu na nke okwe. Bhanhu bhingi bhagantogwa unke okwe ku kajile kakwe ka wiza nihanga lwakwe isumba. Uwikaji bho bhanhu abhabhili bhenobho bholi wiza na bho nduhu jika jose jose.

Unhimo gobho ugutale guli ilima, kihamo na nhimo uyo, abhanhu bhenabho bhasugaga mitugo na, hangi bhali na nhimo go bhulingi umu makanza malebhe aga ng’waka.

Umayu agaja kungunda gujulimila, ungoshi agaja ng’wipolu gujulinga. Bhuli lushugu oshokaga ahakaya na nyama na yagutosha gulila. Ku yiniyo, numba yabho idagaiwe jiliwa ja nyama nulu kamo.

Lushugu lumo dilu, bhabha agafuma guja gujulinga kudi na kadijile kakwe. Agalinga na gubhulaga nyama, aho obhiza alishoka ku kaya yake, agatung’wana na Shimba umunzila.

Ku bhuhodari bhokwe agikenya ni shimba yiniyo kwi kanza lilihu. Shimba igaminya na gung’witila malonda mingi umumili. Aliyo ku bhuhodari bhokwe umunhu ng’wunuyo agadula gwibhulaga ishimba yiniyo. Mininga mingi gagafuma, mpaga agaduma uguja, agaduma mpaga uyoganya. Agachola lwande bihi na henaho wilaja na gulwala.

Unke okwe aho obhona giki mhindi yingila na ngoshi okwe adigelaga agabhiza na mashaka, ubhitana abhazenganwa na gubhawila inhulu ja ngoshi okwe.

Bhanhu pye bhagikuminga bhandya gunchola. Bhagafuata inzila iyo oyibhitilaga bhuli lushugu. Aho bhashiga aho aliwikeneja ni shimba, bhandya gubhona mhengho ja mininga, bhadasegenelile, bhibhona ishimba ilalile umimba goyo ha lwande na nzila.

Bhagiyegela ku bhobha, bhaliganika giki ili mhanga. Aho bhayiyoganija ishimba igendelea kulala du na idibhakilile, nose bhumana igiki yali ichile.

Hali yiniyi igabhatinbya ngholo, bhagandya gunchola ung’wichabho. Hamhelo hadoo ya shimba yiniyo bhagansanga ung’wichabho ali nsatu gete. Aho bhagema ugunyombya, agaduma ugubhashogeja mhayo.

Bhagamhucha gunchala kuli nfumu. Unfumu agikomeja gunhagula, aliyo agaduma. Umunhu ng’wunuyo nu lushugu lunulo agazumalika. Unke agasunduhala noi na agalia ku jisoji jitale.

Ijililo jakwe jigakula ku nguno agalekwa alinchilwa umu hali ya bhudito. Ku nguno ya bhusunduhazu bhunubho, unkima ng’wunuyo agaduma uguyomba na munhu oseose.

Abhazenganwa bhagagema ugunyombya aliyo he! Adayombile hangi, bhuli ikanza aho ohayaga gulomba ginhu jilebhe otumilaga makono bho ishara du. Mpaka aho wifungula ng’wana okwe ngosha adayombile na munhu oseose nulu adayombile mhayo gose gose.

Wandikala ilina lwa ng’wanokwe agang’witana Nhekwa (mpina). Mpina agalanghanwa mpaga ubhiza ntale. Aho oshikila ikanza lwa kusoma shule, agachalwa agasome kihamo na bhana abhangi abho bhalibha mzengo gunuyo.

Agasomishiwa na gulipilwa ada na mayu okwe ku nguno ya ng’wa mayu ng’wunuyo ya gulugala uguyomba, aginhiwa lina lwa mayu njomba. Bhuli uyo agahaya gunomba ginhu, otongejaga lina lwa mayu njomba…Umayu ng’wunuyo agikala wikaji bhokwe kudi munhu ungi oseose. Ijika jakwe jali gukija guyomba du. Ung’wanokwe ulu ohaya ginhu otumilaga ishara du.

Bhuli lushugu aho otung’wana na bhiye ukushule bhanomelaga mihayo mingi higulwa bhamayu bhabho. Bhangi bhagahaya, mayu aganibhuja mambo mbalimbali ayo dugilanga ukushule, nagabhabhila pye na bhagayega noi.

Adamanile inguno iyo yang’wita umayu okwe abhize njomba. Bhuli ikanza aho agalomelwa ijenheleja ja ng’wa mayi okwe gubhiza na jika jinijo adishangile na guzunya gete.

Mpina ohayaga giki umayu okwe oladahayaga du uguyomba nawe, hangi wiganikaga giki umayu okwe adantogilwe. Bhuli ikanza aho oshoka gufuma kushule wikalaga na bhupina, na oladinabhuyegi nulu hado. Umayu unjomba ningiki obhizaga adayombaga, aliyo agagema kung’wolekeja ung’wana okwe hali ya bhuyegi. Ung’wanokwe agaduma uguimana ihali ya ng’wa mayu okwe.

Lushugu lumo umpina agiganika na gwiyangula giki hambohambo gucha gukila ugwikala umu hali ya jina chiniko. Aho wiganika noi agahaya gwinija, aliyo agabhona idichiza, halafu agagubhona nti nhihu na hangi gutale noi uyo golibihi na lilonga lilihu noi.

Agagulola unti gunuyo agabhona giki gusoga noi. Bhasi agiyangula gugulinha na halafu gwiponya mulilonga gufuma kwigulwa yaho. Aho agulinhaga, abhiye bhagamona kulwa nguno yali mhindi na pye bhalibhashokile kaya gufuma kushule. Hangi ku bahati ya wiza unti gunuyo guligudikule sana gufuma ku nzila iyo bhaibhitilaga, bhagamuja, “Mpina, ulita ki umunumo nti?” Umpina agashosha ku jilaka ja bhukali, “Nalihaya gwiponya mulilonga na gucha.”

Kulwa nguno ki?” Bhagamuja. Ushosha, “Umayu one adanitogilwe, bhuli hene aho nahaya gung’wila ya kushule, guti umo bhalitila abhichane, adushoshaga ginhu, aliyo gwidika bho ntwe du. Ihali yiniyo ilinidacha noi, ihaha nalihaya nibhulage du.”

Abhiye bhagibhakila bhandya gushoka kuja gujung’wila ung’walimu obho. Ung’walimu oliatali ng’widalasa alimalija gusahihisha milimo ya bhana. Oli atali uguja ikaya, “jigela kiyi bhaning’wi?” Agabhuja.

Abhana bhanabho bhagang’wila, giki umpina ulinhaga munti nhihu alihaya gwiponya ng’wikolongo ache. “Nibhuli alihaya gwita chiniko?” Agabhuja. Oyombaga angu opelanaga kulwa nguno umayu okwe adantogagwa, adahayile uguyomba nawe. “Lo! Lo! Yikoye ili, nahene dujagi wangu wangu,” ung’walimu agayomba na kunu alihangaika ku bhobha na wasiwasi.

Habhali jigabhitiwa wangu wangu kubha ng’walimu bhose, ng’walimu úntale na bha ng’walimu bhiye, kihamo na bhana aho bhigwa, bhagapela bho wangu wangu noi bhajile ku nti gunuyo.

Aho bhashika ahenaho bhagabhasanga bhanhu bhingi noi bhikumingaga na bhuli umo obho olakalalile miso gwigulwa ya nti. Ung’walimu agishepeleja mpaka agashiga aha ishina lwa nti. Adegelile sana kulwa nguno ililongo linilo lwalilwagohya.

Ahasi ya lilonga linilo galihoi mawe mingi noi na gali mugi sana. “Mpina hambohambo ikaga wangu wangu ng’wanone,” ng’walimu okwe agang’wikumbilija.

Unene nadikaga nulu hado, niyangulaga gucha, na lelo hi nhalikilo yane. “Ehe, nalina ukunuko nti kugiki uniwile ilikoye lwako?” Ulu ulina du, unene niponya haho na haho! Hambo hambo ukije ugulinha, mpina agashosha.

Ung’walimu ng’wunuyo agikanika wangu wangu, agabhatuma bhana wangu wangu kujung’witana umayu okwe Mpina. Abhana bhanabho bhagapela  sana, bhagashika bhaganomela umayu njomba, inhulu jose. Nanghwe adadilile, aginga lukangala lumo.

Aho oshika ahenaho, agalangamila kwigulwa agamona ung’wana okwe, umpina. Amiso gabho aho galumana umayu njomba agalila jisoji, ningeki agamona Mpina, adayombile mhayo gosegose.

Aha! Mayu nubhe wiza, ilelo ugwibhonekeja lufu lone guti umo ugibhonekeja ulufu lo ng’wa bhabha one,” Mpina agang’wila umayu okwe ku bhupina.

Umayu njomba adavumiliye, “Ng’wa—Ng’wa—na-na—ng’wanone, ika—ika—ikaga.” “Lo! Umayu njomba aliyomba,” abhana abhangi ahenaho hasi ya nti, bhashangilia ku yomba ningi. “Mayu uliyomba?” Mpina agabhuja ku bhuyegi. “Ehe, nalikulomba wike wangu wangu duje kaya.” Mayu ihaha nagwika wangu wangu.

Unene nadufumula hangi.” Umayu unjomba, aganyegela u Mpina. U Mpina aho wigwa ilaka lwa mayu okwe, ku wangu wangu lukangala lo gwandya agika wangu wangu.

Aho oshika ahasi agampelela na gunkumbatila umayu okwe na kunu jisoji jilidika. Umayu okwe aganfumuja na bhagaja bhose kukaya yabho na bhuyegi. Bhanhu bhose bhagabhona ja gukumya ja ng’wa Mulungu. Gwandija lushugu lunulo Mpina agikala nu mayu okwe guti bhiye.

This entry was posted in Sukuma and tagged , , , , , . Bookmark the permalink.

Comments are closed.